Sarıkamış Harekatı’yla ilgili derlediği türkülerle öne çıkan Sanatçı Recep Ergül Haber7’den Müge Çakmak’ın sorularını yanıtladı.
Binlerce askerimizin donarak şehit olduğu Sarıkamış Harekatı nedir ve bu harekatın başlama sebebi neydi?
Bilinenin bilakis aslında Osmanlı İmparatorluğunun dağılma süreci 1.Dünya Savaşıyla değil 93 Harbiyle başladı. 93 Harbi olarak isimlendirilmesinin sebebi Rumi takvime nazaran 1877-1878 Osmanlı- Rus Harbi yani meşhur ismiyle 93 Harbi. Osmanlı İmparatorluğu 93 Harbinde hem doğuda hem batıda birçok toprak kaybetti.
Ruslar ağır kayıplar verdiler. Geri çekilmek zorunda kaldılar. Ama 3. Ordu kumandanı Hasan İzzet Paşa mevsim kurallarını da göz ününde bulundurarak ordunun karşı karşıya bulunduğu açlık ve sefaret durumunu da göz önünde bulundurarak Rusları takip etmedi. Bu durum Enver Paşa’nın yansısına yol açtı Harbiye’den öğretmeni olan, kumandanı Hasan İzzet Paşa’yı vazifeden aldı. Enver Paşa Harbiye Nazırıydı, 33 yaşındaydı, büyük hayalleri vardı ve münasebetiyle kendisi 3.orduya vekalet etti. Ve 22 Aralık 1914 tarihinde harekât başladı. 15 gün süren harekatta Ruslarda ağır kayıplar verdiler. Bir gecede tek kurşun atmadan askerlerimiz şehit düştü niyeti külliyen yanlış bir niyettir. Çarpışmalar yaşanmıştır. 9.kolordunun pek çok tümeni Sarıkamış’a giden birlikler olmuştur. Rusları da ağır zayiatlar vermişlerdir. Daha sonra mevsim kurallarına yenik düşen ordumuz özellikle Harput’ta konuşlanan çoğunlukla Arabistan’dan gelen, Yemen’den sağ kurtulan askerlerimiz mevsim kaidelerine hazırlıksız yakalandıkları için üstlerinde yazlık kıyafetler ve eksi 36 dereceye varan tipi ve fecî bir soğuk karşısında donarak şehit olmuşlardır. Lakin donarak şehit olanların sayısı toplamda 10-15 bin olduğu varsayım ediliyor kalanların büyük bir kısmı savaşarak bir kısmı Sibirya’da esir düşerek bir kısmı salgın hastalıklara yakalanarak şehit düşmüşlerdir.
SARIKAMIŞ HAREKATININ KIYMETİ NEDİR?
Sarıkamış Harekâtı başarılı olsaydı gerçekte Enver Paşa’nın kaybedilen toprakları geri alma konusunda büyük bir kazanımı kelam konusu olacaktı. Osmanlı İmparatorluğunun ve bu ruhsal üstünlükle tahminen bir Turan hayali vardı Enver Paşa’nın ve bütün yol boyunca Sarıkamış- Kafkas Cephesine giden yol boyunca Turana sarfiyat formunda el yazısıyla tabelalar yerleştirmişlerdi. Sarıkamış büyük bir stratejik kıymete sahipti o devirde. Çünkü Rus ordusu Sarıkamış da mevzilenirken Harekattan çabucak sonra başarısızlıkla sonuçlanmasından çabucak sonra Erzurum’u, Erzincan’ı, Gümüşhane’yi, Bayburt’u Karadeniz’in büyük bir kısmını Samsun, Giresun hepsini işgal ettiler. Sarıkamış Harekâtı başarılı olmuş olsa bu türlü bir şey kelam konusu olmayacaktı. Bu işgal 1918 yılına kadar sürdü bu işgal. Savaşarak mı geri aldık bu toprakları, hayır tatbiki. 1917 yılında Rusya’da bir ihtilal gerçekleşti, Bolşevik ihtilali gerçekleşti. Lakin Bolşevik ihtilalinin başkanı olan Lenin ve arkadaşlarının Rus halkına bir kelamı vardı. İşgal ettiğimiz bütün topraklardan askerimizi geri çekeceğiz. Ve ihtilal olduktan çabucak sonra 1918 yılında peyderpey Rus askerleri topraklarımızdan geri çekildiler.
SARIKAMIŞ HAREKATININ UZUN YILLAR KONUŞTURULMAMASI, TOPLUMDAN GİZLENİLMESİNİ NEYE YORMAK GEREKİR?
Enver Paşa’nın bilhassa Kasım 1914 tarihinde Sarıkamış’ta daha doğrusu Köprüköy de 3. Orduyu teftiş için gittiği Köprüköy’de ordunun durumunu görüyor aslında ve şunu söylüyor, “üstünüzde yazlık kıyafetler var görüyorum. Karnınız aç ancak yakaladığınız ganimetlerle karnınızı doyuracaksınız”. Yani strateji şunun üzerine heyeti. Rus mevzilerini ele geçireceksiniz, Sarıkamış’ı geri alacaksınız bulduğunuz ganimetleri paylaşacaksınız.
Sarıkamış Harekâtı ile ilgili daima şu konuşuldu sayılar işte 90 bin mi 60 bin mi 20 bin mi lakin kimse Sarıkamış Harekatının boyutlarını konuşmadı. Bizde konuşulması gereken bir boyutu var. Aslında Harekatın kusursuz planlandığını da görüyoruz. Sarıkamış Harekâtına lojistik takviye taşırken Ruslar tarafından batırılmış olan üç gemimiz var. Hala günümüzde bile elini avucunun içine koyup kara kara düşünen insanlara söylerler “Karadeniz’de gemilerin mi battı?” diye. Bu kelam oradan geliyor. Pekala nedir bu kelamın manası? Enver Paşa’nın talimatıyla 5 Kasım 1914 gecesi Sarıyer-Büyükdere Limanından Bezmialem, Bahri Ahmer, Mithat Paşa isimli üç Osmanlı yük gemisi Karadeniz’e, Trabzon Limanına Sarıkamış cephesine lojistik takviye taşıyordu. İçinde 2 tayyare vardı. 60 bin kadro kışlık elbise vardı. Asker künyeleri vardı. Ve tonlarca buğday, arpa ve her türlü lojistik dayanak, cephanelik vardı. Bu gemiler savunmasız olarak açılmışlardı sebebi ise şuydu; Ruslar Karadeniz’e hâkim oldukları için yanlarında savaş gemisi olsa savaşta gemilerimiz menziline ulaşamayacak. O yüzden savunmasız yük gemisi vazifesinde ilerlerken 6 Kasım gecesi Zonguldak’ı bombalamış 7 Kasım sabahı üstlerine dönen Rus savaş gemileri, bizim gemilerimizi görürler ve 20 dakika süren top atışı sonrası Osmanlı’nın üç gemisini Karadeniz’e batırırlar. Bu gemiler Trabzon Limanına varmış olsalardı oradan Sarıkamış cephesine kanılarla, katırlarla, atlarla, lojistik dayanak taşımış olacaktı. Lakin bu olamadı. Olsaydı sonuç değişir miydi Allah bilir. Ancak bizi değerli ip uçları veriyor.
Lazı, Çerkezi, Kürdü omuz omuza koyun koyuna şehit düştüğü bir yer Sarıkamış… Pahası kolay unutulan öbür bir bahiste bu diyebilir miyiz?
1990 yılından beri Sarıkamış Harekatıyla ilgili çalışmalar yapıyorum. Bugüne kadar 3 müzik albümüm ve 2 kitabım yayınlandı. Ve Sarıkamış Harekatıyla ilgili tarihte birinci olarak denilebilecek ne kadar çalışma varsa naçizane ben yaptım. Gördüğüm şey şuydu. Karadeniz’de Rize’de, Trabzon’da Lazca, Türkçe türkü bulduk. 1864’den itibaren Anadolu’ya sürgün edilmiş olan Çerkezler Kayseri Pınarbaşı etraflarında yaşıyorlar ve bunlar kendi lisanlarından Çerkezce ağıt yakmışlar. Batum’da ve Tiflis’te yaşayan Müslüman Gürcüler kendi lisanlarından Sarıkamış Harekâtına Gürcü ağıt yakmışlar. Arapça var Kürtçe var ve orada Osmanlı İmparatorluğuna bağlı bütün halklardan gelen bu beşerler birebir mevzide kardeşçe ortak düşmana karşı çaba veriyorlar. Çok da acıklı bir kıssa var. 1864’den itibaren Anadolu’ya sürülen Çerkezler bilhassa Pınarbaşı ve etrafına konuşlananlar Osmanlı ismine savaştalar. Gece Bardız yakınlarında mevzideler bakıyorlar ki gecenin sessizliğinde Çerkezce türkü söyleyenler var. Herhalde bizim mevzilerden diye düşünüyorlar. Ancak hayır bizim mevzilerden gelmiyor Rus mevzilerinden geliyor o ses. Ve Çerkezce birbirlerine laf atıyorlar. Yani orada kalanlar Rusya ismine gelmişler buradan Kayseri’den gidenler Osmanlı ismine savaştalar. İkisi de Çerkez ikisi de Müslüman.
SARIKAMIŞ ŞEHİTLERİNE GEREKEN KIYMET VERİLİYOR MU?
Ben doğuma büyüme Sarıkamışlıyım. 16 yaşına kadar Sarıkamış’taydım. Sarıkamış Harekatının kimse ne olduğunu bilmezdi kaymakamlıkta top atışı olurdu çelenk konulurdu o kadar. Sonra 2003 yılında Prof. Dr. Bingür Sönmez diye hoş bir adam kalktı dünyadaki tanınmışlığını bu işte kullanarak bu mevzuyu gündemde getirmeye çalıştı. Birinci yıl ben kendisine eşlik edememiştim. 30 kişi ile gittiler ben ikinci yıl katıldım yani 2004’te katıldım. Ve tabi o vakit sesimiz daha gür çıktı. Yeniden bu sefer 50-100 kişilik ancak bir farkındalık oluşturduk. Yani şunu söyledik topluma: “Onlar birer zavallı değil bir gecede tek kurşun atmadan şehit düşen zavallılar değil, onlar birer kahramandır her şeyden evvel birer insandır geride çocukları, anneleri, eşleri, nişanlıları vardı.” Bu vatan için savaştılar anılmaları için vilayetle de bir zafer mi elde edilmesi lazım. Toplumlar mağlubiyetlerini de sahiplenmeli, kabul etmeliler Anzaklar bunu yapıyorlar.
Bana gelince ben Sarıkamış Harekatıyla ilgili anma etkinliklerini Sarıkamış’ın dışına çıkaran ve Türkiye’de yaygınlaştıran naçizane birinci kişiyim. 2004’te Ali Müfit Gürtuna Belediye Lideri İstanbul Büyükşehir Belediyesi birinci anma aktifliğini yaptı. Sonra Kağıthane Belediyesi Fazıl Kılıç sonra dalga dalga bütün belediyeler bu işi sahiplendiler. Gelinen noktada 73 vilayette 4 ülkede 200 civarında ilçede 500’ün üzerinde programla Sarıkamış şehitlerini andık ve anmaya da devam ediyoruz. Son 5 yıldır Gençlik ve Spor Bakanlığı yapıyor son 5 yıldır emelinden uzaklaştırıldı söyleyebilirim bunu birinci fırsatta Sayın Cumhurbaşkanımıza da söyleyeceğim. Bizim başlattığımız halde değil de siyasetçilerin başına nazaran anılabileceği bir şey değil. 50 bin kişi değil 500 bin bireyde yürüse Sarıkamış ruhu onlara yanlışsız takdim etmezseniz şayet o beyhude bir yürüyüş olur, turistik bir yürüyüş olur. Ben buradan yeniden sesimizi duyan yetkililere sesleniyorum bizi dinlesinler biz bu işi biliyoruz.
SARIKAMIŞ PLATFORMUNDAN BAHSEDEBİLİR MİSİNİZ? BU PLATFORMDA NE ÜZERE ÇALIŞMALARINIZ VAR?
Ben bugüne kadar bu çalışmaları ferdi olarak yapıyordum. Prof. Dr. Bingür Sönmez de kişisel olarak yapıyordu lakin vakit zaman devletimiz bizi Bingür hocayla buluştururdu. Ya belediyeler ortak bir program yapar ya da valilikler program yapar biz Bingür Hoca buluşurduk. Bunun bu türlü olmaması gerektiğini düşündük. Ve Sarıkamış Platformunu kurduk. 1,5 yıl oldu. 1,5 yıl olmasına karşın Sarıkamış Platformu ülkemizin en saygın sivil toplum kuruluşlarından birisi oldu. İçimizde çok sayıda akademisyen var 15 profesör olmak üzere. Ulusal ölçekte çok saygın iş adamlarımız var. Atletlerimiz var. Mesela Ulusal Atletimiz Mehmet Yurdadön gibi…
Dağcılık Federasyonu Liderimiz pek çok sivil toplum kuruluşundan değerli isimlerle 200 kişi olarak yola çıktık. Yaklaşık 12 bin da üyemiz var. Resmi kuruluşu da daha yeni tamamladık. Sarıkamış Platformu olarak, deniz şehitlerimizi görkemli bir anma aktifliği gerçekleştirdik. Bu sene pandemiden ötürü yapamadık. Türkiye’nin 9 sanayii bölgesinin liderleri, Gebze Ticaret Odası Lideri Sayın Nail Çiler’in öncülüğünde ASELSAN Liderimiz Prof. Dr. Haluk Görgün ve 150 ulusal ölçekte iş adamı Sarıkamış’a götürdük. Sarıkmış gerçeğini anlattık. Sarıkamış’a sahip çıkmaları davetini yaptık. Ve hepsi de bu hususta hassaslık gösterdiler. Sarıkamış’a ekonomik dayanakta bulunmaya kelam verdiler. Sarıkamış Platformu birincileri hayata geçirmek üzere kuruldu ve bunları geçen kısa müddette yaptı, yapmaya da devam edecek. Fakat biz Sayın Cumhurbaşkanımız ile birinci fırsatta Sarıkamış Platformu olarak buluştuğumuzda talebimiz şu; Biz memleketler arası ölçekli Sarıkamış şehitleri anma programları gerçekleştirmek istiyoruz tamam Kars Valiliğine, Sarıkamış Kaymakamlığına bu misyon verilsin devletin resmi olarak anması lazım lakin bunu yaparken de bu işi bilenlerin dışarıda tutulmaması lazım.
O PERİYODUN TÜRKÜLERİNİ DERLEDİĞİNİZ BİR ALBÜMÜNÜZ VAR BU DERLEME SIRASINDA O TÜRKÜLERDE KESİNLİKLE Kİ ÇOK ETKLEYİCİ ÖYKÜLER ÇIKMIŞTIR. BİRAZ BU ÖYKÜLERDEN BAHSEDEBİLİR MİSİNİZ?
Her birinden sinema olur o kadar samimi söylüyorum. Konsept danışmanlığını yaptığım Beyaz Hüzün sinemasında ki Kenan Korkmaz arkadaşıma da söylemiştim. Ben 3 albüm yaptım. Bu çalışmalara yapana kadar 1941 yılına Ruhi Su Sarıkamış Ağıtı söylemişti birer ağıttı. Ancak ben bu mevzuyla ilgili 3 müzik albümü yaptım toplamda 40 civarında türkü derledim 2 de kitabım yayınlandı. Sarıkamış destanı 2014 yılında yayınlandı Kağıthane Belediyesi tarafından Fazla Kılıç’a ve Mevlüt Öztekin’e teşekkür ediyorum. 2008 yılında Sarıkamış’a Varamadan birincisi de 2005 yılında Bir Beyaz Vefat Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından Sayın Bakan Atilla Koç’ta Sarıkamış’a geldi galasını orda yaptık. Çok öykü var. Türkçe, Kürtçe, Lazca, Çerkezce pek çok lisandan ancak bir kıssa beni çok etkiledi. Rize’nin Güneysu İlçesinden o vakit ki ismi Potamya 11 asker yürüyerek Sarıkamış Harekâtına katıldı. İsim isim biliyorum hepsini Hasan oğlu Şüayip, Molla Usta var Molla İbrahim var Mustafa oğlu Kemal var. Bu ortada Mustafa oğlu Kemal Cumhurbaşkanımız Sayın Recep Tayyip Erdoğan’ın dedesi. Tenzile hanımın büyük dedesi. Kendisine de bu bilgileri vermiştik Sarıkamış’a geldiğinde sahnede ben vardım. Artık öykü şöyle, Potamya o vakit küçük bir yer, Potamyadan giden 11 askerin biri hariç şehit düşüyor. Sarıkamış harekatı başarısızlıkla sonuçlanınca Rus askerleri esir aldıkları askerlerimizi vagonlara bindirip Sibirya’ya esarete götürüyor. Subaylarına Nargin adasına götürüyorlar. İkisi de birbirinden vahim yerler. Tabi bu askerler aç oldukları için zayıflamışlardı pek birçok aslında tifüs hastalığına yakalandığı için zayıf düşmüşlerdi. Vagonların doluluk kapasitesi 40 kişilikse şayet 100 asker bindiriyorlar, 200 asker bindiriyorlar en son diyorlar ki zayıf ve hasta olanları fırlatın vagonlardan gitsinler bir mühlet sonra Rus askerleri birbirleriyle yarışa giriyorlar kim en uzağa fırlatacak diye. Fırlatılanlar ortasında Potamyadan gelen Molla Ustada var. Molla Usta karların ortasında Sarıkamış’ın Ali Sofu köyünden bir köylümüz ormana giderken bakıyor ki pek çok asker üzere bir asker. Sanki sağ mı güya bir kıpırtı gördüm üzere diyerek yanına yaklaşıyor. Hala nefes alıp verdiğini görüyor. Meskenine götürüyor, tedavi ettiriyor derken bir hafta-10 günde kendine geliyor. Soruyor;
-Asker nerelisin?
-Potamyalıyım
-Neresi orası?
-Rize tarafı, diyor.
-Peki birliğin nerede?
-Erzurum’da
Diyor ki; benim 6 tane çocuğum var. Her tarafı Ruslar ele geçirmiş durumda.
Şöyle yapalım, seni saman balyalarının altına koyalım üstünü kapatalım kızakla tutup askeri, günlerce süren bir seyahatte Erzurum’un dışına kadar götürüyor. Bakıyor ki 3. Ordu dağılmış. Birlikten kalan 5 şahsa teslim edip geri dönüyor. Molla Usta Kop Dağlarını aşarak Ziganaları aşarak haftalarca yürüyerek köyüne varıyor yani Potamya’ya varıyor. O vakit Ömer Efendi dedikleri Soyadı kanunu çıktıktan sonra soyadları Durmuşoğlu soyadını almışlar. Onların Potamya’da konakları var. Molla Usta’yı buraya götürüyorlar. Potamyalı bayanlar haber alıyorlar Molla Usta gelmiş umutlanıyorlar bizim de çocuklarımız geldi ya da gelecek diye. Gidip soruyorlar Hasan’a ne oldu, Mehmet’e ne oldu. Ve tüm bunların üzerine ağıt yakarlar.
SON YILLARDA GEREĞİNCE ARAŞTIRMA YAPILMADAN BİRÇOK SARIKAMIŞ İLE İLGİLİ YAZILAR VAR, HUSUS HAKKINDA NELER SÖYLEMEK İSTERSİNİZ?
Biz konuşulmasını olumlu buluyoruz. Çok memnun oluyoruz. Benim de Bingür hocanın da 2013 yılından beri davetimiz daima bu taraftaydı neden yer vermiyorsunuz diye lakin artık yer veriyorlar diye de neden yer veriyorsunuz diyemeyiz. Ama araştırarak gerçek ve ehil ellerle bunu yapmalarını dilek ediyoruz. Artık mesela sayılar tartışılıyor 90 bin değil de 60 bin değil de 22 bin miydi? Bakın bu beşerler 22 bin de olsa insandı her şeyden evvel. 3. Ordu 120 bin şahıstan oluşuyordu sağ kurtulabilenler 11 bin kişi kalanların yani 90 binin üzerinde insan kayıp lakin bunların kaçı donarak şehit oldu kaçı Sibirya da ki esarette şehit oldu kaç subayımız Nargin Adasında şehit oldu, kaçı tüfüz hastalığından ölüp şehit oldu kaçı çarpışmada şehit oldu tam olarak bilmiyoruz. Lakin Fevzi Çakmak’ın Genel Kurmay Lideri olduğu devirde kayıtlara geçen sayısı 60 bin. Bir öteki boyutu benim derlediğim bütün türkülerde 90 bin söz ediliyor. Harekata tanıklık eden Bardızlı ozan var Aşık Nihayi… O da 90 bin diyor.
SARIKAMIŞ HAREKATIYLA İLGİLİ ÇOK KIYMETLİ OKUMALAR VAR. HANGİ YAPITLARI TAVSİYE EDERSİNİZ?
Kaymakam Şerif İldem’in (Köprülü Şerif) çeşitli yayın meskenlerinden çıkan yapıtları kesinlikle okunmalı. Alptekin Müderrisoğlu’nun “Sarıkamış Dramını” kesinlikle okumalılar. Prof. Dr. Bingür Sönmez’in “Ateşe Dönen Dünya” ve hocamızın Sarıkamış ile ilgili öteki bütün kitaplarını okumalılar. Sevgili Özhan Eren’in “Rehin Alınan İmparatorluk -Sarıkamış’a Giden Yol” kesinlikle okumalılar. Bir de çeşitli anılar var. Sarıkamış’tan Esarete-Ziya Yergök’ün anıları. Sarıkamış ile ilgili bilgi sahibi olmak istiyorlarsa bunları okumalılar. Her ne kadar sayılar konusunda fikirlerimiz başkada olsa Prof. Dr. Tuncay Öğün’ün 100 Soruda Sarıkamış Harekatı bu kitabı da herkes tavsiye ederim.
Haber7
