İşte Dursun Gürlek’in o yazısı
İstanbul’umuzdaki tarihi mescitler çoklukla banilerinin ve baniyelerinin isimlerini taşırlar. Bunların dışında Güya Yedim Camii, Sormagir Camii, Keyci Hatun Camii, Üçbaş Camii üzere enteresan isimleri olan mescitlerin de varlığı biliniyor. Selatin mescitleri, onları yaptıran padişahların isimlerini taşıdıkları halde kimileri bu kuralın dışında kalmış. Üçüncü Mustafa’nın üç, hatta dört mescidi var lakin hiç biri padişahın ismiyle bilinmiyor. Laleli Camii, Ayazma Camii, İskele Camii gibi… Keza, İkinci Mahmud’un iki mescidinden birine Nusretiye, başkasına de Hidayet Camii denilmiş.
Artık Hidayet Camii üzerinde biraz duralım ve bilmeyenler için evvel bu sözün manasını verelim. Hidayet, lügatlere bakacak olursak, hakikat yolu arama, Allah’ın yardımı, İslam’a davet etme üzere mânâlara geliyor. Evet efendim, yalnızca beşerler değil, yer yüzündeki gayr-i müslim kimliğini taşıyan kimi kentler de hidayete erme erdemini yaşarlar. Bunun tarihteki en canlı örneği kadim Bizans’ın başşehridir. Bilindiği üzere Konstantıniyye 29 Mayıs 1453’de – Hazreti Fatih’in vesile olmasıyla – hidayete erip Müslüman oldu ve İstanbul ismini aldı. Aslında İstanbul’un bir ismi de “İslambol”dur.
Biliyor musunuz, kentler üzere birtakım denizler, göller, hatta caddeler ve sokaklar da bu türlü bir gururla müşerref olurlar. İşte Hidayet Camii, bu ismi bulunduğu sokağın hidayete ermesiyle aldı. Anlatacağım fakat evvel cami hakkında kısaca bilgi vermek istiyorum. Hidayet Camii, Eminönü’nde, Yeni Cami’nin yanında, İstanbul Ticaret Odası’nın gerisinde bulunuyor. Uzaktan yalnızca minaresinin uç kısmı göründüğü için meraklıların dışında hiç kimse İstanbul’da bu türlü bir caminin olduğunu bilmez.
Hidayet Camii’ni 1814’de Sultan İkinci Mahmud yaptırdı. Bu bahiste en sağlam kaynak kabul edilen Ayvansarayi Hüseyin Efendi’nin “Hadikatü’l – Cevami” isimli yapıtından nakledecek olursak mabed fevkanidir. Yani altında bodrumu vardır. Mahfili ve Cuma vaizi bulunmaktadır. Selatin mescitleri üzere tam teşekküllüdür. Bu caminin yerinde daha evvelce kayıkhaneler bulunuyordu. İşte bu kayıkhanelerin üstündeki bekâr odaları fuhuşhane olarak kullanılıyordu. Bundan ötürü yerin ismi, halk ortasında Melek Girmez Sokağı’ydı. Yepyeni sözüyle “Gazi Sultan Mahmud Han-ı İsimli Hazretleri kemâl-i çabası diniyye ve ibâdı-ı Müslimini fısk ve fesaddan vikâye niyyet-i hayriyyesi ile” bu fuhuş yuvasını yıktırdı ve yerine yaptırdığı mescide de, sokak hidayete erdi, manasında, “Hidayet Camii” ismini verdirdi.
Meşhur İstanbul tarihçisi İhtifalci Mehmed Ziya Beyefendi de, bu mevzuyla ilgili şunları söylüyor: “Bahçekapısı’nda el-yevm (1920) yılında Gümrük Dairesi’nin anbar kısmıyla Hidayet Camii’nin bulunduğu yer, bundan 25-30 sene evveline gelinceye kadar iskele idi. Boğaziçi’nden, Üsküdar’dan, Marmara kıyılarındaki iskelelerden gelen kayıklar, küçük yelkenliler zerzevat, meyve, kömür, odundan ibaret olan yüklerini bu iskeleye çıkarırlardı. Buraya ihraç edilen üzüm ve zerzevat küfelerinden çıkarılan saz, sap ve öbür çörçöpler ekseriya bu iskele üzerinde bırakılarak, denize ilka edildiğinden burası, adeta bataklık halindeydi. Buranın bu halini gördük, biliriz.
Buradaki kayıkhanelerin üzerleri bekâr odalarıydı. Orada fuhuş yapıldığı duyulunca Sultan Mahmud Han’ın iradesiyle baskın düzenlendi. Hakikaten de bir ekip fahişe bayanlarla müskirat (içki) zuhur ettiği için hepsi yıktırıldı, yerine ahşap olarak Hidayet Camii yaptırıldı. 22.07.1814’de padişah da Cuma namazını burada kıldı.
Hidayet Camii, Cennetmekan Abdülhamid-i Sânî vaktinde kârgir ve fevkani olarak bugün gördüğümüz halde inşa edildi. Garp mimari biçimindeki saçaklı avlu kapısı da şimdiki yerine konuldu. Hidayet Camii’ne dokuz ayak taş merdivenle çıkılır.”
Tek parti diktatörlüğünün karar sürdüğü 1940’lı yıllarda, emsali olan başka tarihi mescitler üzere, Hidayet Camii de büyük bir zulme maruz kaldı. Her biri farklı bir sanat yapıtı olan bu Osmanlı yâdigarlarının kimi satıldığı, kimi nalbant dükkânı yapıldığı, kimi büsbütün yıktırıldığı üzere Hidayet Mescidi de deri deposu haline getirildi ve uzun müddet pis kokular içinde kalma talihsizliğine uğradı. Ben bu yakışıksız ve iğrenç görüntüyle, eski bir mecmuanın sayfaları ortasında karşılaştım. 1 Ocak 1944 tarihli “Olay” mecmuasında Cemal Refik imzasıyla ve “Deri deposu yapılan bir camimiz” başlığıyla yayımlanan yazı, – fotoğraflarla de destek edilerek – rezaleti bütün açıklığıyla gözler önüne seriyor. Kısaca anlatayım.
Cemal Refik, bir dostu vasıtasıyla kendisini deri tüccarı olarak tanıtıyor ve caminin içine girmeyi başarıyor. Yanında foto Faik Beyefendi de vardır. İç bulandırıcı pis bir koku ile daha merdivenlerde karşılaşıyorlar. Mescide değil de, güya kokmuş leşlerle dolu bir mezbeleye girdiklerini zannediyorlar. Cemal Beyefendi, çabucak o anda, İstek Tevfik’in “Harap Mabed” başlığını taşıyan şiirinden şu beyti hatırlıyor: “Şimdi harâb olan sâyebânında/ Dem çeken kuşların ömrü azalmış”. Burada da kubbe saçağının kenarlarına sıralanmış sürü sürü güvercinler “huuu huuu” sesleriyle matem müzikleri terennüm etmektedirler. Nasıl üzülmesinler ki, bu şık caminin kubbesindeki, minberindeki, mihrabındaki o güzelim yazılar kirden, pasdan okunamaz hale gelmiştir.
Bu feci tablo karşısında şaşırıp kalan Cemal Refik Beyefendi yazısına şu cümlelerle son veriyor:
İşte şu mabedin içinde kokmuş, çürümüş hayvan derisi yığınlarının üzerinde uydurma deri tüccarı rolü oynayarak bir yandan mal sahibiyle deri pazarlığı yaparken, öteki taraftan da karşısında ağlayan gözlerle bizi seyreden şu oymalı mermer mihrabı, şu şık minberi, şu altın yaldızlı levhaları, şu sanat âbidesi kubbeleri göz ucuyla süzüp içimi çekiyorum.”
Bu türlü birçok İslam mabedinin acıklı öyküsünü öğrenmek için merhum M. Şevket Eygi’nin “Cami Kıyımı”nı okumanız gerekiyor.
Haber7
