Memleketler arası güvenliğin sağlanması, çatışmaların önlenmesi ve öngörülebilirlik, milletlerarası mutabakatların yapılması, kurallara uyumlu davranılması ve normların geliştirilmesiyle mümkün olabilmiştir. Güç siyasetinin uygulandığı ve savaşların tekrar ettiği realist bir dünyadan, kuralların uygulandığı, karşılıklı bağımlılığın olduğu, tahlillerin diplomaside arandığı ve vakit içinde öngörülebilir davranış kalıplarının geliştiği bir dünyaya geçiş olmuştur.
Lakin buna karşın, milletlerarası bağlantıların tabiatından kaynaklanan bir formda, kuralların ve normların sarsıntıya uğraması, diplomasinin işletilmemesi ve belirsizliklerin artması, ülkelerin tehdit algısının artmasına ve askeri gücün ve güç kullanımının haneye yarar olarak yazıldığı realist dünyaya savurabilir.
Nükleer silahlar yüksek tahrip gücü, kalıcı ziyanlı tesirleri, askeri ve ruhsal üstünlük sağlaması nedeniyle Soğuk Savaş’ın birinci devirlerinde devletlerin hem askeri güç hem de statü kazanmak için edinmek istedikleri silahlar olmuştur. 1962 Küba füze krizinin akabinde ABD ve Sovyetler Birliği bu silahları caydırıcılık ögesi olarak görmüş, hassas komuta-kontrol ve haberleşme sistemlerinin kurulmasıyla caydırıcılığı koruyabilmişlerdir. 1968’de imzalanan Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi Mutabakatı (NPT) bu sıkıntıyla ilgili memleketler arası kuralların ve normların desteği olmuştur. Nükleer silahlar kitle imha silahlarının (KİS) bir alt kategorisidir. KİS’lerle ilgili milletlerarası ve askerî bahisler üç alan kapsamında incelenmektedir: Silahların denetimi (arms control), silahsızlanma (disarmament) ve yayılmanın önlenmesi (non-proliferation). Bu yazıda bu üç alandaki belirsizliğe neden olan yeni durumlara bakılacaktır.
Memleketler arası nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminin desteği olan NPT, üç temel prensip üzerinde inşa edilmiştir. Bunlar yayılmanın önlenmesi, nükleer gücün sivil maksatlarla kullanımı ve nükleer silahsızlanmadır. Mutabakatın uygulanması sürecinde birinci iki kural vakit içinde norm haline gelmiş, fakat silahsızlanma unsuru gereğince uygulanamamıştır. Bu alanda, 2021 NPT Gözden Geçirme Konferansı’nda en fazla tartışılacak bahislerin başında, ABD’nin İran nükleer muahedesine dönüp dönmeyeceği ya da rastgele bir kural koşarak mı döneceği sorusu vardır. Başkası ise Kuzey Kore’dir. Her iki problem de Trump idaresi sırasında memleketler arası rejimin normlarına zıt tarafta giden siyasetlerden etkilenmiştir ve yine yönetilebilir problemler haline getirilmek zorundadır.
Nükleer silahsızlanma konusunda, NPT’ye nazaran hukuken nükleer silaha sahip devlet statüsünde olan beş ülke -ki bunlar birebir vakitte Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi’nin daimi üyesidir- bu silahlardan büsbütün arınmak için müzakerelere başlama kelamı vermiş (6. madde) lakin silahların denetimi muahedeleri ile başlayan bu süreçler milletlerarası gelişmeler, mutabakata taraf olmayan ancak nükleer silaha sahip devletler ve bu silahların caydırıcılık için “kullanışlı” ve statü sembolü olmaları nedeniyle büsbütün silahsızlanma noktasına varamamıştır. BM çatısı altında gözden geçirilen muahede hususları ve uygulamaları, bilhassa silahsızlanma hususunun gereğince uygulanmaması nedeniyle vakit içinde tenkitlere neden olmuş ve bilhassa nükleer silahların kullanılmasının insani sonuçları nedeniyle, nükleer silahsızlanmayla ilgili memleketler arası bir muahedenin kaleme alınması sonucunu doğurmuştur. Nükleer Silahların Yasaklanması Anlaşması’nın müzakereleri yapılmış, 2017’de imzalanmış ve Ocak 2021’de yürürlüğe girmiştir. Lakin bu mutabakat nükleer silaha sahip devletler ve nükleer şemsiye altındaki devletler tarafından imzalanmamıştır. Muahedenin NPT’ye rakip mi yoksa onun tamamlayıcısı mı olduğuna ve nükleer silaha sahip olan ya da onların müdafaası altında olan devletlerin takviyesi olmadan muahedenin ne kadar manalı olacağına dair tartışmalar hâlâ sürmektedir.
Silahların denetimi mutabakatlarıyla ilgili tartışma, eski ABD Lideri Donald Trump’ın Yeni Stratejik Silahların Azaltılması Anlaşması’nın (START) yenilenmeyeceğini duyurması ve karşılıklı doğrulama düzenekleri ile itimat ortamı yaratmış olan Orta Menzilli Nükleer Kuvvetler Anlaşması’ndan (INF) çekilmesi sonucunda, ABD ve Rusya’nın geleceğe dair belirsizlik yaşamasına neden olmuştu. Yeni lider Joe Biden’ın Yeni START Anlaşması’nı 2021’de yenilemesiyle mutabakat beş sene daha yürürlükte kalacaktır. Bu muahedenin dışında kalan öbür silah sınıflarını müzakere etmek için Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ABD’ye davette bulunmuştur. [1] Mutabakatlar, uygulamalar ve oluşan itimat, vakit içinde edinilmiş lakin kolay kolay kaybedilme riski taşıyan kazanımlardır. Bu nedenle ABD ve Rusya’nın silahların denetimi mutabakatlarından çekilmeleri yerine, ortadaki sıkıntıları var olan müzakere kanalları ile ele almaları, meçhullüğü ve tehdit algılarını azaltacak bir metottur. Gerçekten Yeni START’ın yenilenmesi tartışmaları sırasında, silahların denetimi (sayılarının azaltılması) konusunda, ABD ve Rusya ortasındaki meseleler devam ederken denkleme bir de Çin’i ekleme önerisi getirilmiş ve belirsizlik tümden artmıştı.
Nükleer silahların yayılmasının önlenmesi rejiminde öne çıkan sorunlar, NPT’ye taraf olmayan lakin nükleer silaha sahip olan Hindistan, İsrail, Kuzey Kore ve Pakistan üzere devletlerin bölgelerinde yaşanan güvenlik sıkıntılarıyla silahlanmanın doğurduğu güvenlik telaşlarının içi çe geçmiş olması ve İran nükleer muahedesinin (Kapsamlı Ortak Aksiyon Planı-JCPOA) geleceğidir. Donald Trump’ın 2015 yılında imzalanan ve BM Güvenlik Kurulu kararına ek olarak sunulan İran nükleer muahedesinden ABD’yi geri çekmesi sonrasında, Tahran uranyum zenginleştirme üst sonunu ihlal etmiş ve Washington da yaptırımları tekrar uygulamaya başlamıştı. 2020 yılının başında İran İhtilal Muhafızları Ordusu (DMO) Kudüs Gücü Kumandanı Kasım Süleymani’nin Irak’ta suikasta uğraması ile artan gerginlik, nükleer alandaki uyuşmazlık ve inanç eksikliği ile temaslı olarak tırmanmıştı.
Biden’ın ABD’yi İran nükleer mutabakatına tekrar dahil edeceğine yönelik işaretler vermesini takiben kaidelerin değiştiğine dikkat çekenler olmuş, başkaları de ABD’nin muahedeye dönmemesi gerektiğini savunmuştur. Tahran ise Biden’ın idareye gelmesinden mutlu olsa da, ABD’nin muahedeye geri dönmeden evvel yaptırımları hafifletmesi gerektiğinin altını çizmiştir. Bu muahedenin kıymeti, İran’ın nükleer programını teknik tedbirler ve Memleketler arası Atom Gücü Ajansı’nın (UAEA) genişletilmiş garanti kontrollerini (enhanced nuclear safeguards) uygulayarak barışçıl sonlarda tutması ve itimat artırıcı bir önlem vazifesi görmesidir. Birebir vakitte Orta Doğu’da bir nükleer silahlardan arındırılmış bölge için uygulama tabanı hazırlamış olmasıdır.
Tarihçesi 1970’lere dayanan Orta Doğu’da nükleer silahlardan arındırılmış bölge (ODKİSAB) önerisi, daha sonra tüm kitle imha silahlarını kapsayacak biçimde ortaya konmuştu. 2010 NPT Gözden Geçirme Konferansı ile buna yönelik çalışmalar, Arap Baharı ve bölgedeki kelam sahibi devletlerin masaya oturmaya yanaşmaması nedeniyle sekteye uğramıştı. Mısır ve Suriye’deki iç karışıklık, İran ve İsrail’in nükleer silahlar konusunda birbirlerini suçlaması sonucunda, toplanması önerilen konferans ve görüşmeler yapılamamıştı. ODKİSAB tartışmalarına olumlu katkıda bulunacağından, İran nükleer muahedesinin ayakta tutulması kıymetlidir.
[Doç. Dr. Şebnem Udum Hacettepe Üniversitesi İİBF Memleketler arası Bağlantılar Kısmı öğretim üyesidir]
Haber7
