Moğolistan’ın en kuzeyinde, Güney Sibirya’da ıssızlığın ortasında bir avuç Türk. Türkiye’nin iki katı büyüklüğündeki Moğolistan’da sayıları yalnızca 800 kadar. Duha Türkleri, dünyada nüfusun en seyrek olduğu yerlerden birinde geyik sürüleriyle izole bir hayat sürdürüyor.
Uçaklar, arazi araçları, atlar ya da yürüyerek dünyanın en ücra bölgelerinden birinde yaşayan Duha Türklerine güçlü bir seyahatten sonra ulaşılıyor. Kışın hava sıcaklığının eksi 50 dereceye kadar düştüğü topraklarda bir avuç kalan Duha Türklerine ulaşmak için karla kaplı ormanlardan, çorak steplerden ve buz tutmuş göllerden geçmek gerekiyor.
Duhalar, Moğolistan’ın en soğuk ve en dağlık bölgesi olan kuzeyde, Rusya sonuna yakın “tayga” ismi verilen ormanlık alanda yaşıyor. “Zorlu ömür koşulları ve yolculukların” kendileri için olağan ömür koşulu olduğu Duhalar, Moğolistan’da Kazak, Tuva ve Hoton uzunluklarıyla birlikte Türk lisanını ve kültürünü devam ettiren uzunluklardan.
Ren geyiği sürüleri besledikleri için Moğolların “Tsaatan” yani geyik çobanı dediği Türk kolu Duhaların sayısının Moğolistan’da yalnızca 800 kadar kaldığı kestirim ediliyor. Duhaları görebilmek için Türkiye’ye 8 bin kilometre uzaktaki taygaya ulaşmak, bunun için de Asya’nın büyük göllerinden Hövsgöl’ün kuzeyindeki Tsaganur ilçesinin kuzeyine gitmek gerek.
Güney Sibirya sonlarına yapılacak şiddetli seyahat için evvel başşehir Ulanbator’dan 35 bin nüfuslu Mörön’e uçakla, oradan kara yoluyla Tsaganur’e hakikat yola çıkılıyor. Mörön’den çıkınca yolun yalnızca birinci 1 saatlik kısmı asfalt. Yol boyunca at, koyun, keçi, yak sürülerine rastlanıyor. Asfalt yol bittikten sonra mevsim kışsa heyecanlı ve bazıları için korkutucu, güneyinden kuzeyine 160 kilometre uzunluğundaki Hövsgöl kısmı başlıyor.
BUZ TUTMUŞ GÖLDE SEYAHAT
Hava sıcaklığı kış aylarında çoklukla eksi 20 ile eksi 40 derece ortasında seyrettiği için göl buz tutuyor. Araçlar bu sayede yaklaşık 1 metre kalınlığındaki buz katmanının üzerinde gidebiliyor. Bu seyahat da 2 saat sürüyor. Göl üzerinde gidilmesiyle Tsaganur yolu birkaç saat kısalıyor. Yazın ise gölün batısından tekrar orman ve düzlüklerden geçerek Tsaganur’a gidiliyor.
Buz üzerinde gitmek hem heyecan verici hem ürkütücü. Bu bahiste deneyimli şoförlerin araç kullanması ve buzun kırılarak araçların suya gömülmesi ihtimaline karşı emniyet kemerinin takılmaması tavsiye ediliyor. Buranın yerlileri her sene birkaç aracın yer yer 160 metre derinliğe varan göle gömüldüğünü söylüyor. Tekrar de göl üzerinde lastik izlerinin oluşturduğu yollarda ilerleyen az sayıda araca rastlamak mümkün.
Buz üzerindeki çatlaklar hayranlık verici hoşlukta. Güneş ışıklarının vurmasıyla büyüleyici manzaralar ortaya çıkıyor. Donmuş gölde buza sıkışmış gemiler bu coğrafyaya aşina olmayanları şaşırtıyor. Bu gemiler yaz aylarında Hövsgöl üzerinde Rusya hududuna kadar nakliyatta kullanılıyor. Kışın ise etraflarını saran buzun mahkumu olarak havanın ısınmasını bekliyor.
Gölde ilerlerken burada yaşayan Moğolların buzu kırarak donmuş tabakanın altından içme ve kullanma suyu çıkardığı göze çarpıyor. Burada yaşayanlar, Hövsgöl’ün, çabucak kuzeyindeki Baykal Gölü’nden sonra en berrak ve pak suya sahip olduğunu söylüyor.
Göl üzerindeki seyahat bittikten sonra en güç kısım başlıyor. Ormanın içinde, bazen yeniden buz tutmuş bir ırmak yatağında, kimi vakit da düzlüklerde saatler süren bir seyahat yapmak gerekiyor. Neredeyse yolun olmadığı bölgelerde evvelki araçların izleri takip ediliyor. Engebeli yerlerde çoğunlukla saatte 10-20 kilometre süratle ilerleniyor.
Göz alabildiğince uzanan toprakta lastik izlerini takip ederken yol bir anda üçe, dörde ayrılabiliyor ya da etrafta paralel devam eden diğer patikalar göze çarpabiliyor. Bu yüzden Moğollar, “Her Moğol’un kendi yolu vardır.” cet kelamını hatırlatıyor. Bölgeyi bilmeyenlerin ise kaybolma ihtimali çok yüksek.
Kullanılan araca nazaran Duha Türklerine ulaşan yol 8-12 saat sürebiliyor. Bu yollarda en çok tercih edilen araç evvelce askeri emelle kullanılan Rus imali bir minibüs. Dünyanın bu bölgesinde 4×4 arazi araçlarının yanı sıra Rus üretimi bu minibüs dayanıklılığı ve ucuzluğuyla en çok tercih edilen vasıta.
Mörön’den kuzeye gerçek ilerlerken yol kenarlarında Budist inancına nazaran gökyüzünü temsil eden mavi çaputlar bağlanmış piramit formundaki kollardan yapılmış sunak gibisi yapılar göze çarpıyor. Kimi Moğollar bu yapıları görünce yol kenarında durup inançlarına nazaran ibadet ediyor.
TAYGAYA ULAŞIM ÇOK SIKINTI
İsmini gölden alan Hövsgöl vilayetinin Tsaganur ilçesi bu şiddetli yolun sonunda. 2 bin nüfuslu ilçe, Ak Göl’ün kenarında kurulmuş. Kışın tekrar bu göl de buz tutuyor. İlçeye doğudan yaklaşınca araçla göl üzerinden geçmek gerekiyor.
Tsaganur’da nüfusun çoğunluğunu Moğollar oluşturuyor. 263 aileden oluşan 700 kadar Duha Türkü’nün bir kısmı da bu ilçede yaşıyor. Duha Türklerinin kalan kısmının yurt edindiği taygalar ise Tsaganur’a kışın arazi araçlarıyla gidilirse 1 saat uzaklıkta. Buraya da yeniden yol yok demek yanlış olmaz. Taygaya kışın gitmek daha kolay zira yol üzerindeki bataklık alan buz tutmuş oluyor ve araçların geçmesine imkan tanıyor. Yazın ise çamur nedeniyle yürümek ya da at kullanmak gerekiyor.
Ulaşmanın daha uzun sürdüğü uzaktaki bir diğer taygada da Duha Türkleri bulunuyor. Her iki taygada toplam 60 hane var. Tsaganur’a nispeten yakın olan taygada 10 aile yaşıyor. Ailelerin gençlerinin büyük kısmı okumak ya da çalışmak için ilçeye ya da kentlere gitmiş.
Taygaya yaklaşanları, köpeklerin sesiyle tek göz kütük meskenlerinin kapısına çıkan Duha Türkleri kışın çok az gördükleri yabancıları meskenlerine konuk ediyor.
Evvelden yün kumaşlar ve hayvan postlarıyla muhkemleştirdikleri çadırlarda yaşayan Duhalar, artık kütükten yapılmış konutlara geçmiş. Yazları tekrar çadırlara geçiyorlar. Kış soğuğundan korunmak için kâfi olmayan kütük meskenlerin içi izolasyon emeliyle çadır bezi, muşamba, halı üzere gereçlerle kaplı. Tek göz meskenin ortasındaki soba tek ısı kaynakları. Yemek yapmak için kullandıkları sobada buharda pişirdikleri mantılar konuklarına sundukları esas ikramlardan. Geyik sütünden yapılmış çay ve peynir üzere eserler de Duhaların temel besinleri ortasında.
GEYİKLER ONLARIN HER ŞEYİ
Duha Türkleri için geyik, hayat demek. Ren geyiği sürüleri besleyen Duha Türkleri, bu hayvanlar sayesinde hayatta kaldıklarını düşünüyor. Geyiklerin eti, sütü, postu, yünü, boynuzu, elhasıl her zerresi Duhaların temel besin ve geçim kaynağı. Bundan elde ettikleri hayatlarını idame etmek için kullanıyorlar.
Ren geyikleri Duhalar için tıpkı vakitte nakliyecilikte da kullanılan binek hayvanı. Yük taşımada kullandıkları geyikleri at üzere sürüyorlar lakin bu yalnızca çok soğuk kış mevsiminde mümkün zira geyikler havalar ısındıkça dayanıklılığını kaybediyor. Duhalar da bu nedenle geyik sürülerini baharla birlikte daha yüksek yerlere götürüyor. Isınan havada binek hayvanı olarak da geyik yerine at kullanıyorlar.
Duha Türkleri, ren geyiklerinin sayısını artırmaya çalışıyor. Şu anda birinci taygada 600, daha uzaktaki ikinci taygada bin kadar geyikleri var. Bu yaz geyiklerin yavrulamasıyla bu sayının 2 bine ulaşması hedefleniyor.
DUHA LİSANI VE KÜLTÜRÜ TEHLİKEDE
Dünyanın her yerine süratle yayılan teknoloji Duha Türklerinin yaşadığı ıssız taygalara da ulaşmış. Yakın vakte kadar teknolojiden uzak, dış dünyaya nispeten kapalı hayat süren Duhaların artık elektrik üretmek için güneş panelleri, uydu antenleri ve televizyonları, telefonları, birtakım ailelerin arazi araçları var.
Duhaların çocukları da yakındaki ilçede bulunan yatılı ilkokul ve ortaokulda eğitim alıyor. Lise için ise daha büyük kentlere gitmek zorundalar lakin derslerin Moğolca olması kendi lisanlarını öğrenememelerine ya da unutmalarına neden oluyor. Hem dış kültürlere açık olmaları hem de çocukların okumak için taygalardan ayrılmaları, Duha kültürünün ve klâsik hayat şekillerinin bilhassa genç kuşaklarda değişmesi yahut yok olmaya başlamasını beraberinde getiriyor. Duha toplumundaki yaşlılar Moğolcanın yanında kendi lisanlarını konuşabilirken gençlerin bir kısmı Duha lisanını bilmiyor.
Duha Türklerinin konuştuğu Türkçe ise Türkiye’de yahut Orta Asya coğrafyasında konuşulan Türkçe ile benzerlikler gösteriyor. Duhalar Türkiye’den giden biri ile anlaşmakta zorluk çekse bile birçok ortak söz sayesinde bir bağlantı yolu bulunabilir.
Ortak sözlere örnek olarak ise “baş, el, kol, but, göz, kulak” üzere uzuvların isimleri, sayıların neredeyse tamamı, gece ve gündüz üzere tabiat olayları, “biz, bizder (bizler), men, sen, o” üzere zamirler ile “var, yok, et, süt” üzere daha birçok sözcük sayılabilir.
Son yıllarda artan turizm de Duha Türklerinin dış kültürlerin tesirlerine daha açık gelmesine yol açıyor. Moğolistan’daki el değmemiş doğayı görmek için dünyanın dört bir yanından gelen turistler, Duha Türkleri hakkındaki yayınlar sayesinde bu bölgeye de gelmeye başlamış.
Bilhassa yaz aylarında Tsaganur civarına gelen turist sayısında artış görülüyor. Bölgede yaşayanlara geçen yıl buraya 2 binden fazla turistin geldiğini aktarıyor. Turistler, Duhaların kültürünü görmek ve el değmemiş tabiatta vakit geçirmek için taygalara giderek çadırlarını kiralıyor ve geyiklerine biniyor. Duhalar da turistlere geyik boynuzundan, derisinden ve değerli taşlardan yaptıkları ikramlık eşyaları satarak gelir elde ediyor.
ŞAMANİZM İNANCI
Duha Türkleri Şamanizme inanıyor. Taygada yaşayanlar, güneşin, ayın yahut kıymetli tabiat olaylarının durumuna nazaran ya da önemli hastalıklar üzere zorluklar halinde ayinler düzenliyor. Bu ayinlerde ruhlarla temasa geçerek zorluklardan kurtulmak için makus ruhları kendi metotlarıyla kovduklarına inanıyorlar.
Taygadaki Duha topluluğunun içinde iki şaman bulunuyor. Biri topluluğun önde gelenlerinden Gambat Sandık. Gambat, sıhhat sorunu ve ferdî ezaları olan bireylerin kendisine tahlil bulmak için geldiğini anlatıyor. Bu kasvetleri ortadan kaldırmak için ayinler yaptığını aktaran Gambat, makûs ruhları kovduktan sonra şahısların külfetlerinden kurtulduğunu savunuyor.
Tayganın başka şamanı sıhhat problemlerini çözdüğü söylenen yaşlı bir bayan olan Tsinçiçik. İsminin manası “iyi ve hoş çiçek” olan Tsinçiçik de doğuştan şaman olduğuna inanıyor. Tsinçiçik, anne ve baba tarafında da şamanlar bulunduğunu söylüyor.
DUHA TÜRKLERİ KİM?
Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsünden Doç. Dr. Bülent Gül ile Ankara Üniversitesinden Ankhbayar Danuu’nun 2012’de yayınladıkları araştırmaya nazaran, Moğolistan’da kadim Türk kültürünü devam ettiren Duhaların kökeniyle ilgili Çin kaynaklarında geçen “tu-po”, yani “dubo” ismine dikkat çekildiği, hasebiyle da Tuva Türkleriyle ilişkilendirildikleri görülüyor. Birtakım Türk araştırmacılar da Dede Korkut Kıssalarında geçen “Duha Koca Oğlu Mecnun Dumrul” ismindeki Duha ismi ile bu kadim kavim ortasında bir ilgi olabileceğini belirtiyor.
1921’den evvel Duhalar, Moğolistan İmparatorluğu hakimiyetinde Tanno Uryanhai hududu içinde dağlarda yaşayan “Soyonlar” olarak resmi kayıtlarda geçiyordu. Tanno Uryanhai hududu, 1917 yılında kurulan Sovyet Cumhuriyeti dış siyaseti sonucu 1921’de Moğolistan İmparatorluğu’ndan koptu. Tıpkı yıl Tuva Cumhuriyeti’nin bağımsızlığını ilan etmesiyle Sovyetler Birliği ve Moğolistan Halk Cumhuriyeti ortasındaki hudut çizgisi, bir tartışma konusu oldu ve 1952 yılına kadar devam etti. Hudut çizgisi hakkında taraflar muahedeye varınca hudut bölgesinde yaşayan 53 ailenin vatandaşlık sorunu gündeme geldi lakin 1955’te bu 53 aileden oluşan Duhalar, kendi iradeleri ile Moğolistan vatandaşlığına müracaat etti.
Moğolistan sosyalist idare sırasında Duha Türklerini yerleşik hayata teşvik etti fakat 1980’lerin ortalarından itibaren Duhaların klâsik ömür üslubu, örf ve adetlerini korumak hedefiyle eski karardan vazgeçildi. Duhalara fiyatsız kışlık kıyafetler, yaşlılara besin yardımı, geyik çobanının maaşının öteki hayvancılık kesiminden fazla tutulması ve her aileye maaş bağlanması üzere toplumsal yardımlar başladı lakin sosyalist rejimin çökmesi ve ekonomik kahırlarla Duhalar ihmal edildi. 2000’lerin başından itibaren ekonomik büyüme ve Moğolistan’da turizmin gelişmesiyle Duha Türkleri için yeni imkanlar ortaya çıktı lakin bu imkanlar Duhaların hayat biçimini değiştiriyor ve kültürlerinin vakitle yok olma ihtimali yükseliyor.
Haber7
